Kategoria: Komunikaty Biura Prezydenta

Rocznica lokacji Nowego Sącza

714 lat temu, 8 listopada 1292 r., król czeski Wacław II, uzurpujący sobie prawa do tronu krakowsko-sandomierskiego, wydał w Krakowie przywilej lokacyjny miasta, które później nazwano Nowym Sączem. Miasto powstało na terenach i w pobliżu istniejącej wcześniej wsi Kamienica, będącej własnością bpa krakowskiego Pawła z Przemankowa. W pierwszych latach istnienia używało nawet nazwy i pieczęci z napisem „Kamienica”. Lokacja miasta w tym miejscu wynikała z korzystnego ze względów strategiczno-obronnych położenia, dość wysoko nad spławną rzeką Dunajec, w widłach wpadającej do Dunajca rzeki o nazwie Kamienica. Krzyżowały się tu drogi lądowe z Gdańska i Krakowa na Węgry, z zachodu od Czech do Przemyśla i na Ruś.



Zamierzano, oprócz ośrodka miejskiego, przenieść tu także klasztor klarysek ze St. Sącza, ale zamiaru nie zrealizowano. O wielkim znaczeniu, jakie dla obronnego usytuowania nowego miasta przywiązywał Wacław II, świadczy przekazanie w 1303 bp. krakowskiemu Janowi Muskacie zamku i grodu o nazwie Biecz z przyległymi wsiami, w zamian za wieś Kamienicę.

Dokument lokacyjny nie zachował się w oryginale, lecz jest uwierzytelniony przez Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego kopią (odpisem). Zasadźcami (organizatorami budowy) miasta N. Sącza król wyznaczył „Bertolda wójta i Arnolda z braćmi, synów wójta starosądeckiego” (w latach 1286-92) Tylmana, aby miasto Sącz, na innym miejscu, na którym położona jest teraz wieś Kamienica, lokowali.
Król przeznaczył pod budowę miasta 72 łany oraz 100 łanów na zakładanie w okolicach nowego miasta w ciągu 15 lat wsi. Dał uprawnienia targowe i komorę celną oraz zwolnił od cła na drogach prowadzących z Węgier. Wójtowie mogli stworzyć mennicę na potrzeby miasta, wolny przejazd przez księstwa krakowskie i sandomierskie. Mieszczanie sądeccy otrzymali też tzw. prawo mili zapowiedniej, w obrębie której nie wolno było (poza mieszczanami sądeckimi) wytwarzać ani sprzedawać piwa ani zajmować się rzemiosłem. Miasto lokowane było na prawie magdeburskim na wzór Krakowa, dokąd wolno było się zwracać w sprawach spornych.
Wójtostwo było dziedziczne. Pod względem architektonicznym miasto otrzymało układ szachownicy, z prostokątnym (wedle proporcji 4: 3) rynkiem, o powierzchni 4 morgów, w centrum. Główne ulice przebiegały wzdłuż osi północ-południe i zachód-wschód. Na owe czasy plan lokacyjny był bardzo nowoczesny, podobny układ mają miasta czeskie Nowy Budzov, Morawska Trebowa oraz Świdnica, Ząbkowice, Jelenia Góra.




Przywilej lokacyjny

Poniżej odpis oryginału i tłumaczenie w języku polskim (z zachowaniem oryginalnej, niekoniecznie prawidłowej pisowni).

Odpis oryginału:

LXVII.
Cracoviae - 8 Novembris 1292 anno.
Venceslaus, Rex Bohemiae, dux Cracoviae et Sandomiriae, villam Kamienica dictam in oppidum Sandecz Bertoldo advocato et Arnoldo cum patribus filiis Tyrmanii locare permittit, (transumpta Vladislai dicti Lokietek 1330 et Casimiri Magni regum 1348).
Nos Venceslaus, dei gracia Rex Bohemiae, Dux Cracoviae et Sandomirie, Marchioque Moravie notum facimus universis tam presentibus quam futuris, quod nos Civitatem nostram Sandecz ad illum locum, in quo nunc Villa Kamenycz sita est, dilectis fidelibus nostris Bertholdo Advocato et Arnoldo cum suis fratribus filijs Tyrmanij ejusdem Advocacie consortibus concedimus locandam. Annectentes ad ipsam Civitatem Sandecz septuaginta duos mansos, quos a quolibet homine enodabimus et liberos penitus faciemus; debet autem mansus quilibet decem scotos argenti usualis in festo sancti Martini census nomine, solvere annuatim: de quibus septuaginta duobus Mansis, sex ad communem omnium Civium utilitatem pro pascuis et alijs usibus pertinebunt: quatuor omnino liberi, et de duobus Mansis tota comunitas, ut de alijs laneis Censum solvet nobis, sexto denario pro advocatis reservato; de alijs autem universis mansis et Areis. que Aree per dimidium lottum solvent, sextam partem dicti advocati habebunt, pro nobis quinque partibus reservatis. Sed de apotecis, Cameris pannorum, Mensis panum, Sutorum et Macellis, de examinatorio, libra plumbi et alijs omnibus structuris in eadem Civitate, de quibus utilitates alique provenire poterunt, eorundem proventuum sexta pars etiam eisdem advocatis cecedet, et quinque partes debent aplicari pro comuni utilitate et commodo Civitatis eiusdem; omnia nihilominus Macella, quecumque ijdem advocati proprijs sumptibus comparabunt, construent et ement, et duo balnea, unam Curiam, in qua peccora mactantur, que Kuttelhof vulgariter nuncupatur; et unum Mansum cum Curia in Civitate prescripta, Molendina insuper quotquod necessaria eidem territorio super Dunayecz in utroque littore in Kamenycz et in Elbynge aquis, suis impensis facient, ab omnibus Censibus et servitutibus quibuslibet, ijdem advocati cum suis Heredibus, libera possidebunt; et Molendina predicta nulli alij quam ipsis construere licebit. De Culpis vero ludicij et Causis cuiuslibet rei, tercia pars ipsis et eorum Heredibus, et due partes proventuum omnium nobis cedent; et quia ad ipsam Civitatem addidimus de Silvis nostris Centum Mansos, quos in spacio quindecim annorum a data presencium locarentur, quotquod de predictis Mansis locati fuerint in spacio eodem ad similem Censum supradictorum Mansorum tenebuntur, et ipsi etiam advocati totam partem habebunt de eisdem mansis proventuum quorumcunque. Hoc quoque addimus quodsi Aurum vel Metallum qualecunque. Advocatos et Cives eiusdem Civitatis infra terminos et limites hereditatis pertinentis ad ipsos, fortuna favente, invenire, et cum sumptibus eorum elaborare contigerit, omne jus quod circa talia principes alij consueverunt, eis volumus observare. Constituimus insuper, ut theloneum non in antiquo loco, sed in presenti recipiatur, et via ibidem communis et publica deinceps dirigatur. Amplius volumus, quod in toto districtu apud ipsam Civitatem, nullum forum habeatur alias quam ibidem; Volentes ut hij qui secus presumpserint, per advocatos predictos rebus omnibus spolientur, et persone nobis cum spolio presententur. Et ut Civitatis eiusdem condicio melioretur, annuale forum in festo beate Margarete usque ad eius Octavam servari et haberi volumus cum omnimoda libertate; Monetam eciam pro utilitate Civitatis per advocatos instaurandam concedimus et favemus. Ceterum alie Jncole undecunque venientes ad inhabitandam ipsam Civitatem per ducatus nostros Cracovie et Sandomire, liberum habeant transitum a theloneis absolvuntur, et ijdem Jncole in Civitate comorantes per utramque Wartham, id est bronam in wulgari versus Ungariam, ad nullum eciam theloneum teneantur. Adiungimus eciam in presentibus decernentes, ne quis in spacio unius Miliaris ad omne latus Civitatis eiusdem thabernam braxare audeat ullo modo; decernentes in spacio eodem nulla per quempiam artificia exercere. Aplicamus eciam eidem Civitati ad utilitatem nemus ex omni parte, piscacionem et venacionem in metis et terminis ipsorum. Predicta vero Civitas locata esse debet sub Juribus universis Meydburgensibus, que in Civitate Cracoviensi exnunc vigent, et hactenus viguerunt, ut ad Jus ibidem prescriptum recurrant, si de aliquo fuerit Dubitatum, Predictas autem utilitates, dictis, advocatis Bertholdo et Arnoldo cum suis fratribus universis et eorum successoribus legittimis liberas ad vendendum, ad donandum prefatis Juribus perpetuis temporibus condonamus, et easdem inter se percipiant et parciantur secundum justiciam pari modo. In cuius rei testimonium presentes fieri et nostrorum Sigillorum munimine iussimus roborari. Datum in Cracovia. Anno Domini MCC. nonagesimo secundo, per manus Henrici prothonotarij Cracoviensis et Sandomiriensis. Quaz vlgariter nuncupatisexto ydus Novembris.
Kod. Dypl. Pol. t. III, s. 155 za „Rocznikiem Sądeckim” 1957 t. III, str. 299-301.




Tekst w języku polskim:
My Wacław, z bożej łaski król czeski, książę krakowski i sandomierski, margrabia morawski!
Obwieszczamy wszem wobec i na przyszłość: żeśmy wiernościom naszym Bertoldowi wójtowi i Arnoldowi z braćmi swymi, synami Tyrmana, tegóż wójtostwa spólnikom, zezwolili na założenie miasta naszego Sącza w miejscu onem, gdzie obecnie leży wieś Kamienica: dołączając do tegoż miasta 72 łany, które odłączymy i zupełnie uwolnimy od każdego z ludzi. Ma zaś każdy łan płacić rocznie 10 szkojców srebra zwykłego o św. Marcinie imieniem czynszu. Z których 72 łanów przeznaczone 6 na wspólne pastwisko i inne wspólne zyski i pożytki wszystkich mieszczan; 4 zupełnie wolne, 2 zaś łany opłaci całe pospólstwo czynsz jak z innych łanów, wójtowi zostawiając szósty grosz. Z innych zaś łanów i pól, które pola płacić będą po pół szkojca, szósta część przypadnie wójtom, dla nas 5 części zostawiwszy. Z aptek zaś, sukiennic, z chlebnic, z jatek szewskich i rzeźniczych, z wagi śrutowej, z wagi ołowianej i wszelkich innych urządzeń tegoż miasta, z pożytków wpłynąć mogących, przychodów tychże szósta część też przypadnie wójtom, a 5 części obrócone będą na wspólny użytek i zysk miasta tego. Przytem wszystkie jatki, jakiekolwiek ci wójtowie nakładem własnym urządzą, postawią lub kupią, i dwie łaźnie, jeden dworzec na rzeź bydła, zwykle Kuttelhof zwany, i łan jeden z dworcem w rzeczonem mieście. Młyny też ile ich się okaże potrzebnymi miejscu temu, nad Dunajcem po obu brzegach, na Kamienicy i Ołpince potokach, ciż wójtowie z dziedzicami swymi, swym nakładem zakładać, a z wszelkich czynszów i służebnictw wolni, posiadać będą. Młyny rzeczone, prócz nich samych nikomu zakładać nie będzie wolno. Z win zaś sądowych i spraw wszelakich, trzecia część przypadnie onym i spadkobiercom ich, dwie zaś części wszystkich dochodów nam samym.
A ponieważ rzeczonemu miastu dodajemu sto łanów, które mają osiedlić w przeciągu lat piętnastu od dziś dnia; ile z tych łanów w tymże czasie osiedlą, do tyluż łanów czynszu obowiązani będą, i wójtowie od tyla dochodów wszelakich pobierać będą część. Toteż dodajemy: Jeżeli się szczęśliwym przypadkiem wójtom i mieszczanom tegoż miasta zdarzy, w obrębie i miedzach dziedzictwa do nich należącego, wynaleść i własnym nakładem wydobyć złoto i kruszec jakikolwiek: zachowujemy im prawo wszelkie w podobnym razie książętom zwykle przysługujące. Postanawiamy nadto, aby cła nie pobierano w dawnem miejscu, lecz obecnem, a drogę zwykłą i pospolitą, aby tamtędy zwrócono. Chcemy, aby przeciw temu wykraczających wójtowie rzeczeni z wszystkich rzeczy obrali i samych wraz z ciążą do nas odstawiali. Dla polepszenia zaś bytu miasta tego, ustanawiamy odbywanie corocznego jarmarku w uroczystość błogosławionej Małgorzaty męczenniczki przez cały tydzień z wszelaką wolnością.
Pozwalamy też i sprzyjamy urządzeniu mennicy przez wójtów na pożytek miasta. Dalej! obcy mieszkańcy skądkolwiek przez księstwo krakowskie i sandomierskie dążąc na zamieszkanie tegoż miasta, wolny mają mieć przechód, od ceł uwolnienie. Ciż sami mieszkańcy w mieście osiedli, przez obydwie stróże to jest brony ku Węgrom dążąc, do żadnego cła nie są obowiązani.
Dołączamy też ustanawiając niniejszem, aby w oddaleniu mili wokoło miasta tego, w żaden sposób nikt nie śmiał karczemnie browarzyć, ani też w tej przestrzeni rzemiosła prowadzić. Przydajemy też na pożytek miastu temu: las wokoło, rybołówstwo i łowiectwo w obrębie miedz swych. Rzeczone miasto ma być założone na prawach powszechnych magdeburskich, jakie obecnie w mieście Krakowie obowiązują i dotąd obowiązywały: aby się w wątpliwościach do tegoż prawa odwoływano. Nadajemy zaś pożytki przytoczone wzmiankowanym wójtom: Bertoldowi i Arnoldowi z braćmi jego wszystkimi i ich prawnymi spadkobiercami, z wolnością sprzedaży lub wieczystej darowizny wraz z prawami; niechaj je odbiorą i między siebie wg sprawiedliwości równo podzielą.
Dla świadectwa tegoż kazaliśmy niniejsze pismo sporządzić i pieczęci naszej mocą utwierdzić.
Dan w Krakowie roku Pańskiego 1292 dnia 8 listopada. Przez ręce Henryka Gwazona kanclerza krakowskiego i sandomierskiego.



Komentarz:

Napisany średniowieczną łaciną dokument lokacyjny Wacław II wystawił zaledwie miesiąc po objęciu władzy w księstwie krakowskim i sandomierskim, co pozwala przypuszczać, że sprawa musiała być znacznie wcześniej przygotowana, prawdopodobnie przez biskupa krakowskiego i mieszczan starosądeckich. Chodziło bowiem o stworzenie konkurencyjnego dla Sącza (Starego) ośrodka miejskiego we wsi Kamienica. Akt lokacyjny znany jest z tekstu potwierdzonego przez Władysława Łokietka w 1330 i Kazimierza Wielkiego z 1348 (wyżej cytowanego).

Przywilej wyposażał miasto w 172 łany gruntu, w tym 72 były już wykarczowane i oddane pod użytkowanie rolnicze. Lokowany teren leżał na płn. od wsi Kamienica, w widłach rzek Dunajec i Kamienica, na polach uprawnych tejże wsi, stanowiącej własność biskupstwa krakowskiego. Król majętność Kamienica innym aktem wymienił za królewski Biecz, który otrzymał biskup krakowski jako rekompensatę.

Na pozostałym (100 łanów) zalesionym terytorium założone zostały później wsie miejskie: Paszyn, Piątkowa, Roszkowice, Gołąbkowice oraz wsie wójtowskie Mystków i Kunów, prawdopodobnie Falkowa i Jamnica. W obrębie nadanego terenu miasto otrzymało prawo łowienia ryb i zwierzyny. Ponadto 5/6 dochodów z urządzeń miejskich, jak jatki, składy, waga ołowiu miało przypadać miastu, a 1/6 - wójtom. Zasadźcy, wójtowie Bertold i Arnold z braćmi, synowie Tyrmana (w latach 1286-92 wójta Sącza /Starego/) otrzymali 1/6 dochodów z łanów miejskich, 1/3 kar sądowych oraz dochody z młynów, rzeźni, jatek i 2 łaźnie, które mieli wybudować.



Z dochodów miasta jako całości korzystać miały zatem 3 podmioty: król jako właściciel miasta, wójtowie i gmina. Aby zmniejszyć znaczenie klasztornego miasta (Starego) Sącza, król zdecydował przenieść pobieranie opłat celnych do nowego miasta, przez które miała przebiegać droga na Węgry. Miasto zwolniono też od płacenia cła w księstwie krakowskim i sandomierskim oraz dano prawo 8-dniowego targu na św. Małgorzatę ze zwolnieniem od opłat w tym czasie. Mieszczanie zwolnieni też zostali od ceł przy 2 bramach (stróżach) wiodących na Węgry. Miasto otrzymało prawo bicia własnej monety. Na końcu przywileju król zabronił warzenia piwa oraz rzemiosła w odległości 1 mili od miasta.

N. Sącz lokowano na prawie magdeburskim, obowiązującym wtedy w Krakowie.

Źródło” „Encyklopedia Sądecka”.

Na zdjęciach: Wizerunki założyciela miasta, Wacława II.

Autor: -
Dodano: 2006-11-06 00:00:00