W wieku 90 lat zmarł Jakub Müller, Żyd rodem z Nowego Sącza, naoczny świadek holocaustu nad Dunajcem i Kamienicą (zeznawał później w procesie szefa sądeckiego gestapo Heinricha Hamanna w Bochum w Niemczech, uczestniczył w wizjach lokalnych w Nowym Sączu).

Jakub mieszkał na przemian w rodzinnym mieście i w Malmö w Szwecji, był postacią powszechnie znaną i szanowaną, wielce zasłużoną dla utrwalania pamięci o żydowskiej społeczności miasta.

Widzieliśmy go jeszcze latem br., drobnej postury, zawsze elegancko ubranego, z nieodłącznym kapeluszem i ciemnymi okularami, oprowadzającego po Sączu wycieczki z Ameryki, Izraela i Europy zachodniej, spieszącego na spotkania edukacyjne z młodzieżą, lub też interweniującego w gabinecie prezydenta o częstsze wykoszenie trawy na cmentarzu żydowskim przy ul. Rybackiej. Dotarł nawet do naczelnika więzienia z prośbą o „wypożyczenie” więźniów do porządkowania cmentarza.

Zgodnie z ostatnią wolą Jakub, sądeczanin z dziada pradziada, zostanie pochowany na tej historycznej sądeckiej nekropolii wyznawców religii mojżeszowej (ostatni pochówek odbył się tam kilkanaście lat temu). Datę pogrzebu rodzina uzgadnia z Gminą Żydowską w Krakowie.

 

 

Nie ma dziś Żydów w Nowym Sączu. Nie ma brodatych mężczyzn z przykrytą głową, w chałatach lub surdutach. Ani kobiet w perukach. Ani sklepów, gdzie obsługiwali subiekci z pejsami, misternie skręconymi w korkociąg. Jakub był bodaj ostatnim świadkiem tamtego barwnego świata, który bezpowrotnie minął.

We wrześniu 2008 r. Jakub doprowadził do odsłonięcia tablicy w narożniku ulic Kazimierza Wielkiego i Franciszkańskiej, upamiętniającej martyrologię 81 osób z rodzin Nainstadtów, Millerów, Perlów i innych zamordowanych w tym miejscu w maju 1942 r. Był to początek likwidacji sądeckiego getta: eksterminacja dotknęła wiele tysięcy osób, obywateli miasta i powiatu sądeckiego. Praktycznie wszystkich wywieziono do obozów lub zamęczono na miejscu.

– Mieszkałem wtedy w sąsiedztwie, przy ul. Berka Joselewicza. Wpadł szef gestapo Heinrich Hamann ze swoją świtą i strzelali do ludzi, którzy jeszcze byli w łóżkach i niczego się nie spodziewali. To był zwyczajny okrutny mord. Należałoby odmówić za zmarłych modlitwę, ale jak, kiedy jestem sam jeden? – powiedział wtedy Jakub Müller.

Jakub widział tworzone przez gestapo i zamknięte murem getto w części centralnej miasta pomiędzy Rynkiem i zamkiem oraz tzw. „getto dla pracujących”, czyli obszar zatrudnienia dla Żydów na terenie dzielnicy Piekło. Drżał o życie, bo wyjście poza getto i pomoc osobie z getta były karane śmiercią. Zbiorowych egzekucji ludności żydowskiej, zapoczątkowanych już w 1940 r., hitlerowcy dokonywali na polach nad Dunajcem, na terenie żydowskiego cmentarza. W sierpniu 1942 r. nastąpiła likwidacja getta w Nowym Sączu. W dniach od 23 do 28 sierpnia, przepędzonych na dworzec kolejowy mieszkańców getta załadowano do wagonów i wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu.

 

 

 

Jakub Muller urodził się w 1920 r. przy ul. Romanowskiego, chodził do szkoły nr 1 im. Adama Mickiewicza, a później pracował jako krawiec.

Wspominał:

Z wojny ocaleli nieliczni. Jakub miał wielkie szczęście, uciekł z sądeckiego getta i ukrywał się w Siennej nad Jeziorem Rożnowskim. Po wojnie przy ul. Jagiellońskiej 9 razem z Cześniowerem, Rottenbergiem (ojcem Andy, późniejszej znanej historyk sztuki i dyrektorki warszawskiej „Zachęty”), Lenzem, Amsterem, Morgensternem i Sommerem utworzył spółkę krawiecką. W 1948 r. ożenił się z Polką, Stefanią Górowską (zmarła w 1992), przyszły na świat dzieci. Naciskani przez władzę na upaństwowienie spółki, założyli spółdzielnię „Pokój”, która przetrwała dziesiątki lat.

Szykany nasiliły się w okolicach 1968 r. Większość Żydów wyjechała do Izraela, Jakub wybrał emigrację do Szwecji, bo chciał być jak najbliżej Polski.

Wspominając przedwojenne lub też tuż powojenne lata w Sączu, Jakub mówił o generalnie zgodnym współżyciu Polaków i Żydów, którzy też przecież tymi Polakami byli.

Jakub dożył sędziwego wieku. Doznał wielu szczęśliwych chwil. Dochował się dwójki dzieci: Karolina jest doktorem nauk chemicznych, Zygmunt pracuje w koncernie SAAB. Z wnukami rozmawiał po polsku.

Zwykle na wiosnę zjeżdżał do Nowego Sącza i opiekował się cmentarzem żydowskim przy ul. Rybackiej. Oprowadzał pielgrzymów-chasydów przybywających do grobu cadyka Chaima Halbersztama. Niejednokrotnie byłem świadkiem, gdy dzwonili gdzieś z Polski, a nawet z Ameryki: - Panie Müller, przyjeżdżamy...

Jakuba znali pobratymcy zza Oceanu i Izraela. Nie odmawiali mu pomocy, gdy wołał o remont cmentarnego muru, odnowienie, a właściwie zbudowanie od nowa ohelu, ocalenie od zatracenia grobu cadyka, budowę nowej bramy. Porządkował otoczenie grobów, a przy pomniku pomordowanych świecił znicze, które nie gasły przez kilka dni. Jego wspomnienia utrwalił na taśmie filmowej w przygotowywanym filmie dokumentalnym Zbigniew Rybczyński, laureat Oskara. W planie miał budowę cmentarnej łaźni, czyli mykwy.

Dziełem Jakuba było też urządzenie bóżniczki pomiędzy ul. Jagiellońską i Wąsowiczów, dawnego domu modlitwy Natana Kriszera. Zyskał wtedy przydomek: szames, czyli opiekun bóżnicy.

Swego czasu przekazał nowosądeckiemu Muzeum Okręgowemu cenny dar XIX-wieczny zwój pergaminowy z wykaligrafowaną „Księgą Estery”. Ten piśmienniczy zabytek znajdował się w miejscowej bóżnicy (jednej z kilku, już nieistniejącej). Władze zrewanżowały mu się Złotą Tarczą Herbową Miasta Nowego Sącza.

Kto teraz zadba o żydowskie macewy, kto zatroszczy się o porządek wokół ohelu cadyka, kto zmówi kadisz w intencji żydowskiej społeczności spoczywającej na cmentarzu przy ul. Rybackiej, kto opowie młodym pokoleniom o czasie pogardy i zagłady?

Obawiam się, że już nikt.

 

Jerzy Leśniak /www.sadeczanin.info/