Herb Nowego Sącza

Rok 1292. Dokument lokacyjny nowego miasta na prawie magdeburskim na obszarze biskupiej wsi Kamienicy — opodal której od strony północnej istniała druga osada, w niej kościółek murowany w stylu romańskim — pozostający pod wezwaniem św. Małgorzaty — wyznaczał jarmark przypadający na dzień patronki świątyni.

Św. Małgorzata, czczona w Kamienicy, była męczenniczką za wiarę, ściętą w Antiochii w III w. I opleciona została legendą o ujarzmieniu smoka piekielnego.
Częstym zwyczajem miast średniowiecznych było przyjmowanie za swoje godło patrona miejskiej fary. Zwyczaj ten potwierdził się w przypadku nowo założonego miasta. Najstarsza zachowana pieczęć miejska wyobraża św. Małgorzatę w koronie i aureoli na głowie, z krzyżem w jednej ręce, a drugą lejcami powściągającą smoka. Napis w jej otoku ryty gotycka majuskułą +S. ADVOCATI - ATQUE - CIVIUM -D -KEMNIZ+ wymienia na pierwszym miejscu wójta, a w drugiej kolejności obywateli Kamienicy.
Drugi napis w treści pieczęci umieszczony w dwóch wierszach BTA MARG/ERITA utwierdza przejęcie patronki kościoła na miejskie godło. Pochodząca z pierwszych lat założenia miasta pieczęć ta odciskała nazwę - KAMIENICA - na dokumentach zachowanych lat 1306, 1317 i 1323.

Druga pieczęć wyobraża św. Małgorzatę w koronie siedzącą na tronie, powstrzymującą krzyżem z proporcem atak leżącego u jej stóp smoka. W ręce lewej widnieje model romańskiego kościoła z jedną wieżą i oknami w dwóch kondygnacjach. To wizerunek pierwszej miejskiej fary. Majuskułowy napis w otoku pieczęci +S ADVOCATI. ET. CIVIUM. IN. NOVOSANDECZ. Głosi, że pieczęć ta należy do wójta i obywateli Nowego Sącza. Pierwszy raz w tej pieczęci używane nowe miano miasta - NOWY SĄCZ - utrwaliło jego nazwę na zawsze. Pieczęć okazalsza od poprzedniej i o bogato rozwiniętym rysunku podkreśla wzrost znaczenia miasta. Znana jest z dokumentów z lat 1329 i 1343.

Zachowany trzeci odcisk pieczęci miejskiej ukazuje św. Małgorzatę w koronie i aureoli na głowie, stojącą na smoku, dzierżącą w prawej ręce krzyż, którego drzewce tkwi w paszczy smoka, palmę męczeńską w ręce lewej. Majuskułowy napis w otoku S. CIVITATIS. DE NOVO SAND. Wskazuje, że przed powstaniem tej pieczęci nastąpił rozdział uprawnień wójtowskich od rady miejskiej. Takie wyobrażenie św. Małgorzaty z XIV-wiecznej pieczęci, odciśniętej u dokumentu z roku 1531, utrwaliło się w późniejszych pieczęciach miasta.
Zaznaczony w pieczęci czwartej rozdział sądu wójtowskiego od rady miejskiej ujawnił się w XIV-wiecznej pieczęci przeznaczonej dla sądownictwa miejskiego. Wnętrze jej wypełnia rysunek czujnego w swej postawie smoka i napis w otoku +S CABINORUM IN NOVA SANDECZ. Brak na pieczęci postaci św. Małgorzaty podkreśla, iż jest to część herbu miejskiego, co było zgodne ze zwyczajem umieszczona na znaku sadu wójtowskiego części tego godła, którym pieczętowała się rada miejska. Pieczęć ta używana była w wójtowskim sądzie ławniczym Nowego Sącza od 1389 r. do 1737 r. Odcisk jej znany jest z dokumentu z roku 1583.

Wyobrażenie św. Małgorzaty z miejskiego herbu Nowego Sącza, przy której dodano inicjał "S", reprezentowało miasto na pieczęci wyższego sądu prawa magdeburskiego. Pieczęć wypełniona jest rysunkiem korony i w jej tle godłem Orła na tarczy, poniżej których w okoloną labrami sześciopolową tarczę wpisane są herby sześciu miast małopolskich: Krakowa, Nowego Sącza, Kazimierza, Wieliczki, Bochni i Olkusza. Napis łaciński w okręgu o brzmieniu SIGILLUM + DOMINORUM + SEX + CIVITATUM + mówi, że jest to pieczęć sądu komisarskiego sześciu miast. Sąd ten ustanowiony przez króla Kazimierza Wielkiego w roku 1365 był najwyższą władzą świecką. Trzy razy do roku - 2 lutego, 7 maja i 29 września - udawało się z tych miast po dwóch powoływanych przez króla rajców miejskich, aby w jego obecności rozsądzać sprawy sporne. Pieczęć pozostawała w użyciu do roku 1623.

Koniec wieku XVIII. Rozbiór Polski. Nowy Sącz położony na terenie ziem wcielonych przez władze zaborcze monarchii austriackiej w jej skład, traci w 1782 r. miejskie prawo magdeburskie. Austriacki cesarz Józef II wprowadził wyższość władzy monarchy nad Kościołem. Duch "józefinizmu" zaciążył na zmianie herbu Nowego Sącza. Usunięto z jego godła około 1820 r. motyw kościelny, a na tarczę herbu i na pieczęcie wprowadzono w ich pole środkowe wyobrażenie bramy fortecznej o trzech basztach, z których najwyższą wieńczy korona i z rycerzem stojącym w otwartym przejściu bramnym. Napis w otoku pieczęci głosi, że jest to KRÓLEWSKIE MIASTO NOWY SĄCZ.

Nie zapomniało jednak miasto o swym historycznym herbie. Pod koniec XIX w. Pojawiły się papierowe nalepki pieczętne wklejane w miejsce pieczęci. Wzorem rysunku była dla nich XIV-wieczna pieczęć Nowego Sącza z wizerunkiem św. Małgorzaty. Nalepka taka znana jest z dokumentu z 1900 roku.
Starania ówczesne o przypomnienie św. Małgorzaty w herbie miasta nie przyniosły rezultatu, skoro w stroju architektonicznym - nowobudowanego ratusza od 1895 roku - wielokrotnie powielono herb z brama forteczną. Patriotyczne działania sądeczan znalazły jednak swe odbicie w umieszczeniu w sali radnej ratusza Orła Białego na amarantowym tle, a na frontonie wieży zegarowej znalazł się herb stolicy Polski nie istniejącej powtórnie na mapie Europy - Syrenka Warszawska.
Rok 1937. Zarząd Miejski Nowego Sącza żywiąc wątpliwości co do herbu z bramą forteczną jako prawowitego, wystąpił w 1937 r. do Ministra Spraw Wewnętrznych w Warszawie o ustalenie godła dla miasta.

Ministerstwo po porozumieniu się z Ministerstwem Wyzwań i Oświecenia Publicznego opublikowało w Monitorze Warszawskim nr 88, poz. 130 z dnia 21 marca 1938 r. zarządzenie zatwierdzające dla miasta herb z wyobrażeniem św. Małgorzaty ujarzmiającej smoka, używany przez miasto od czasów jego założenia, od koniec czasów królewskich w Polsce.

Podano jego rysunek nawiązujący do XIV-wiecznej pieczęci rady miejskiej oraz kolory heraldyczne. Było to pierwsze urzędowe zatwierdzenie herbu Nowego Sącza. Zarząd Miejski ogłosił dnia 26 maja 1939 r. konkurs, którego przedmiotem był projekt herbu i pieczęci. Zapytania o warunki konkursowe składane być miały w kopertach z hasłem "Bardzo pilne". Deponowanie prac konkursowych wyznaczono na dzień 15 lipca 1939 r. Rozpatrzenie konkursu nastąpić miało 1 września 1939 r.
Rok 1945. Miasto Nowy Sącz przyjęło do oznaczania swych akt herb z bramą forteczną i rycerzem. Na rok 1962 przypadające 670-lecie lokacji miasta wywołało u sądeczan świadomych historii swego miasta, zgrupowanych w Polskim Towarzystwie Historycznym i Polskim Towarzystwie Turystyczno-Krajoznawczym "Beskid", inicjatywę podjęcia starań o przywrócenie zgodnego z pięciowiekową tradycją herbu. Bezskutecznie kruszono wówczas opór władzy w tym względzie.

Mocnym głosem w imieniu sądeczan przemówili wówczas w tej sprawie proboszczowie wszystkich parafii Nowego Sącza, ogłaszając dnia 11 października 1987 r. komunikat odczytany we wszystkich kościołach miasta, ostrzegający przed niepraworządnym deptaniem dziedzictwa przeszłości miasta. W historii miasta przetrwał bez zmian przez wieki wizerunek św. Małgorzaty w pieczęci kościoła farnego, pozostającego pod jej wezwaniem. Miejska Rada Narodowa w Nowym Sączu uznała w dniu 16 października 1987 r., że obowiązującym odtąd godłem miasta jest herb z postacią św. Małgorzaty ujarzmiającej smoka, odpowiadający heraldycznemu opisowi: w błękitnym polu tarczy widnieje postać św. Małgorzaty w białej sukni i narzuconym na ramiona czerwonym płaszczu. Na głowie ma złotą koronę i takąż aureolę wokół głowy. W prawej ręce trzyma złocisty krzyż o długim drzewcu, w lewej zielony liść palmy. Postać Świętej stoi na zielonym smoku. W rozwartej paszczy smoka zwróconej w prawo ku górze tkwi ukośnie trzymane przez Świętą drzewce krzyża. Ogon smoka uniesiony ku górze, zakręcony w pętlę, jest rozczłonowany na trzy końcówki. W pośrodku długości smoka widoczne są szponiasta jego noga i zwinięte skrzydło.

tekst: Irena Styczyńska